Am∙beng ku∙sikni dingtangani aro maikai oirkorrangko seani aro gam∙atani - Chanchirimanina seani

Am∙beng ku∙sikni dingtangani aro maikai oirkorrangko seani aro gam∙atani - Chanchirimanina seani

A Chapter by Talen Robert M. Sangma

A∙chikrangni ge 12 dialect-oni, Am∙beng ku∙sikba kotoksa ong∙paa aro jelbra jelsubatgipaba ong∙a. Indake jelbata aro apala biaprango pripra∙ani kri, Am∙beng ku∙sik ganda∙an jolgipinoni adita katta aganbewalrango dingtanggrika indiba ma∙sigrikaia. Ia kan∙dikgipa seanio, ia Am∙beng jolgipinnoni dingtanggrikako janapna mangsongja indiba adita Standard A∙chik literature A∙we ku∙sikoni dingtanggrike aganbewal kattarangkosa janapna mangsonga. Ia A∙we dialect-kosan A∙chik literature-o ra∙chakani a∙selo, Am∙beng ku∙sik aro gipin dialect-rangni aganbewalrangde ta∙raken gima∙angengaha maina jean joltangni kotoktangni ku∙o golpoa uamangde poraia skia dongja ine chonnikaniko chagrongronga. Ia indake joltangni ku∙ko aganon onchepako man∙ani a∙selan, bang∙a poraia skia donggipa aro dal∙drobaenggipa damberangba A∙we dialect-kosan jakkalbataienga. Indiba 2018 bilsioni, Am∙bengni dedrang su∙drang ku∙siktangko gamchatnike aro ma∙ambini ku∙bisringko ripingna ja∙ku de∙chakatengaha. Ian jatna aro Am∙beng deritchurangna katchabeani ong∙a, maina Am∙beng ku∙ni man∙e cha∙ani tangkamgen. Iako aganengon, gipin A∙chik dialect-rangba jekai Atong aro Rugarangba dialect-tangko ripingna ja∙ku de∙na nangengaha.

 

          Iano, Am∙beng aganbewalni A∙weoni adita dingtanganiko janapna sikbea aro ian Am∙beng Literature Society-ko kulianinaba dakchakbeani ong∙gen ine anga ka∙donga. Ia dingtanganiko angni seanirang ra∙chakgimin standard Am∙beng kattarang ong∙ja indiba Am∙beng ku∙ko segatanio aro ripinganiona maikai niam gita ja∙rike sena jotna man∙gen an∙tangni chanchianikosan ku∙rang on∙ani ong∙enga. Iano angni seani aro janapani iako ja∙rikchongmotna nanga ine mangsongja indiba jinma damsan skorangko dondime chanchianinasa seani ong∙a. Hai an∙ching jinma namdapatanina chanchirimna.

          Anga garo grammar, english grammar aro phonetics-rangko ma∙sibreja, aro altugipa (simple-o) seaniosan janapaiaha. Saoba grammar-rango aro phonetics-o ning∙tubee ma∙sigiparangko ia Am∙beng literature society-na namdapatna kim∙kro ka∙na nangchongmota. Joljol adita angni nikanirangko aro chanchianiko ku∙rangko (proposal-rangko) niangskana:


 

     1.    /eng/  ®  /ong/:

          Bang∙bata ong∙enggipa kattarangon (progressive-rango) jeon A∙we ku∙siko /eng/ katta tongko jakkala, Am∙beng ku∙ode /ong/ ong∙skaa. Mesokna gita:

A∙we - Am∙beng: re∙angenga - ri∙angonga, hi∙angonga; Cha∙enga - Cha∙onga; Ringenga - ringonga

 

    2.    /s ® /h/:

Am∙bengo /s/ oikorni palo /h/ oikorko jakkalrongbata. Indiba da∙ororo chasong gitalni Am∙bengrang /s/-koan jakkalbatengaha aro /s/-ni palo /h/-ko jakkalanikode mande gitchamni agananikosan knana man∙engaha.

Bang∙bata kattarangon A∙we katta jangchirango /s/ gnang jakkalgipa∙o, Am∙bengode /h/ oikorkosa jakkalska∙a. Indiba adita A∙we kattao /s/ oikorchi a∙bachengipa kattarangode /h/ oikorko jakkalronggijaniko bang∙a kattarangko nikna aro knana man∙a. Mesokna gita:

A∙we -  Am∙beng: saksa - akha; taningsa - taningha; damsa - damhasakanti - akganti; paningsa - paningha.

 

    3.    /r ® /h/:

A∙weo adita /r/ oikorchi a∙bachenggipa kattarango Am∙bengode /h/ oikorko jakkalska∙a aro mitam jolrango /r/ oikorko ra∙gala ba jakkalskaja. Ia indake agananiko mande gitchamni aganakosan knarongengaha. Mesokani:

A∙we - Am∙beng: re∙bo - hi∙bu, i∙bu; re∙angjajok - hi∙angjajok, i∙angjajok,

 

    4.    /chi/ ® /chaba /i ® /a/:

Adita kattarango, A∙weo /chi/ katta tongni palo, Am∙bengo /cha/ katta tongko jakkalskabatronga. Minggipin dake talatska∙ode, A∙weo /i/ oikorni palo Am∙bengchi /a/ oikorko jakkalska∙a. Mesokani:

A∙we - Am∙beng: Bachina - bachana; nokchina - nokchana; skulchi - sikkulcha; maichi - maicha, maiacha, ma∙cha, mu∙cha.

    5.    /an ® /in/:

A∙weo /an/ katta tongo, Am∙bengode /in/ katta tongko jakkalskabatronga. Mitam kattarango /in/-na skang raka dongronge golpoanikoba mande gitchamrang baksa golpogriko knana man∙a, indiba saljolbrakange agananikoba knarongtaia. Mitam kattarango je A∙we kattaoan /an/-na skang vowel donga, ua kattarangode /an/-ni mikkango vowelko jakkalskagijaba agananiko knana man∙skataia.

Mesokani:

A∙we - Am∙beng: nokchianba - nokcha∙inba, nokchainba, [nokchan ( ¡ano A∙weni i-ko jakkalsaja)]; ba∙raan - ba∙ra∙in; tampian - tampi∙in; bachinan - bachana∙in; na∙an - na∙a∙in, na∙ain.

    6.    /e ® /iba /e/  ® /h/:

A∙weni /e/ oikoro, Am∙bengo /i/ oikorko jakkalska∙a. /e/ oikorchi katta a∙bachenganio, Am∙bengo /h/ oikorchiba a∙bachengskaa. Mesokani:

A∙we - Am∙beng: gume - gumi; name - nami; ki∙me - ki∙mimeja∙o - mija∙o, ong∙e - ong∙ire∙a - ri∙a, hi∙a; te∙brong bite - ti∙brong biti; lekka sea - rekka sia; on∙dimkal∙e - hon∙dimkal∙i; mande - mandide∙ona - di∙ona; e∙king - i∙king, hi∙king, ri∙king; na∙ade -na∙adime∙a (male, bamboo shoot) - mi∙a; e∙sal - hi∙sal, i∙sal; eng∙a - heng∙a; enggok ra∙a - henggok ra∙a.


    7.    /o ®  /u/:

Am∙bengo, /o/-ni palo /u/-ko jakkalska∙a. Mesokani:

A∙we - Am∙beng: boning - buning; do∙o - du∙u; soa - sua; kotip - kutip; kotok - kutok; mosa - musa; re∙so - ri∙su, hi∙su, i∙su; ianoan - ianu∙in, ianuin; do∙bok - du∙mok; hoe - hu∙i, u∙i; roa - rua; rorama - rurama, ruamma, (hi∙ramma); goe - gui; poraia - puraia, momin - mumin; sosima - susima, chusima; ripoa - ripbua.

    8.     /a ® /h/:

A∙we ku∙o, /a/ aro /e/ oikorchi a∙bachenggipa kattarang, Am∙bengo /h/ oikor gnang a∙bachengskaanirangko mande gitchamrangrangni agananiko knana man∙a. Bang∙a Am∙beng kattarangon /h/ oikorchi a∙bachenganiko nikrongbata aro A∙weo /h/ oikorchi a∙bachenggipa kattarang komibea. Indiba da∙ororode, /h/ oikorchi a∙bachengani kattarangko mande gitchamrangni agananinirangna agre, chasong gitalni aganani komibeengaha. Mesokani:

A∙we - Am∙beng: A∙ba - ha∙ba; a∙a - ha∙a; ola - hola; an∙senga - han∙senga, a∙bri - ha∙bri; a∙chik - ha∙chik; an∙ching - han∙ching; on∙dima - hon∙dima; anga - hanga (wa∙alo jakko hanga); am∙a - ham∙a; ang∙ke - hang∙ki, ang∙ki; on∙a �" hon∙a, ron∙a.

    9.     /rang ® /drangba /simang ®/ong/:

A∙weo /rang/ katta tongko, plural-na jakkala. Indiba Am∙bengo mandena, matburingna aro sambolrangna /drang/, aro mandenasan /ong/ katta tongko, pluralna jakkalska∙a. Mesokani:

A∙we - Am∙beng: manderang - mandidrang, mandirang; do∙oran - du∙udrang, na∙simang, na∙mang - na∙song, no∙ong; matchurang - masudrang; na∙simangba - no∙ongba; me∙chikrang - mi∙chikdrang, mi∙chikkarang.

    10.                       /u/ ®  /i/:

Adita bang∙a kattarangon A∙weni /u/ oikorko jakkalanio, Am∙bengo /i/ oikorko jakkalska∙anirangkoba nikna man∙a. Mesokani:

A∙we - Am∙beng: ku∙sik - ki∙sikbutchuma - bitchima; bimung - biming; ga∙subebea - ga∙sibibia.

11. /t ®  /d/:
     A∙weo /t/ oikorgnang agangipakk adita  Am∙beng kattarango /d/ oikorko jakkalska∙anirangko nikna gita man∙a. Mesokatani:

A∙we - Am∙beng: dingtang - dingdang; dingtang dingtang, dingtang gatang - dingdang dingdang, dingdang gadang; 

 

   12.                        Mitam oikorko mitam kata tongo jakkalgijani bidingo:

A∙weo, A∙we ku∙sikni agana ku∙rang gita aro phonetics-ni gita mitam oikorko seanio jakkalja. Indiba ua je oikorkoan A∙we kattarango jakkaljachim (galachim), Am∙bengo seaniode jakkalna ba ra∙gatna nanga ine anga chanchia aro jakkalchina janapaniko dakna ska. Ua oikorrangko Am∙bengoba jakkalgija seode, knatobegipa  mitam Am∙beng jolni aganbewal kattarangde gima∙angkugen. Ua ka∙mao mesokgimin gita segenchimode asol ku∙rango segiminko name poraina man∙a aro ia ripinganiba ong∙gen. Uandake segenchimode katta tongrangkoba (syllable-koba) name bakna altubata. Mesokanirang:

i)                   ® (k + g) ® kg:

A∙we - Am∙beng: mikil - mikgil; raka - rakga; riking - rikging; kata - katda; ga∙aka - ga∙akga; baka - bakga, simsaki - simsakgi, sakanti - akganti, cha∙toka - cha∙tokga.

ii)                ® (p + b) ® pb:

A∙we - Am∙beng: janapa - janapba; sapa - sapba; a∙bachenggipa - ha∙bachenggipba, a∙bachenggipba; nangchapa - nangchapba, ripia - ripbia;

iii)             ® (t + d)  ® td:

A∙we - Am∙beng: talata - talatda; on∙ata - on∙atda, hon∙atda, ron∙atda; chotalata - chutalatda, mitam - mitdam; be∙at(break) - bi∙atda; bi∙at(request) - bi∙atda.

    13.                        Vowel oikorgri katta tongni bidingo:

Standard A∙chik literature-o katta tong (syllable), vowel oikorgri dongna man∙ja. Vowel oikorgri katta tong dongna man∙jagenchimoba, mitam kattarangode vowel-ko jakkalgija seaniko nikanio, anga gisiktango chanchironga. Mitam kattarangora (jekai, skatang, skia...), maina katta tongo vowel-gri jakkala? Indake chanchienba, ua kattarangko ta∙rake agana, ba ka∙sinkale agana aro ta∙rakprete agana dake nitaitaion ku∙rangoniko on∙titi dingtanganiko ma∙sirikna man∙aha. Je kattaoan, ta∙rakale aganengo ua vowel-ni ku∙rangko (sound-ko) knasraprikgija gita dakpile ta∙raka, uandakgipa kattarango (cha∙mnoka, seng∙gnangjakskil) vowel /i/ oikorko jakkaljaha aro vowel-gri gita nikaiaha. Ua jeni jatchion vowel-ko jakkalja, uarangara: sp, st, sk, gn, bl, mn, bl, tl, ml, aro sn ong∙a. Ia oikor ge∙gniprakni jatchio vowel / / oikorni gam∙a ta∙raka aro ta∙rake aganako kna∙aiode, vowel dongja ine chanchiman∙aia. Indiba uandakgipa kattarangko, ka∙sine agantaitaie niode consonant oikor ge∙gnini jatchio oikor / / donga ine namen ma∙sia. Indiba ta∙rake gam∙atna nangani a∙sel standard literature-o / / oikorko consonant ge∙gnini jatchio jakkaljaha.

Indiba A∙weo mitam ta∙rake gam∙giparango single apostrophe-ko jakala, jekai p’lak, aro b’laka. Ka∙sine poraiode p’l aro b’l consonant-ni jatchio single aposthophe-ni palo /i/ donganiko uina man∙na, indiba gam∙ani sul ta∙raka. Indiba Am∙bengode jatchio vowel / / oikorko jakkaloan namgnirarang bang∙gen.

Am∙beng ku∙o, bang∙a kattaoan agansotongani bang∙a. Indiba uandakgipa kattarangode Am∙beng ku∙o ka∙sine aro ta∙rakgija agananiko knarongbata. Uni gimin uandakgipa kattarango jeon standard A∙chik literature-o oikor ge∙gnini jatchio /i/ oikorko jakkaljachim, Am∙bengo sea jotaniode jakkaloan nambata aro altubata, aro bang∙a namgnirang donggen ine ka∙donga. Mesokanirang:

 i)                  sk /:

A∙we - Am∙beng: skia - sikkia, ska (want) - sikga, sko - sikko, sku - sikku, skroka - sikkrokga, skapong (kosak) - sakgapong, da∙skari - da∙sikkari, skatang - sikgatang, skang - sikkang, ja∙skil - ja∙sikkil.

 ii)               st /:

A∙we - Am∙beng: stua - sittua, stapa - sittapba, stonga - sittonga.

   iii)            sp /:

A∙we - Am∙beng: spronga, sponga - sippronga, sipponga, an∙spo moa - an∙sippo moa, spaka (unpleasant taste; push) - sippakga, cha∙spa ringspa - cha∙sippa ringsippa.

 iv)            gn /:

A∙we - Am∙beng: seng∙gnang - seng∙ginnang, okgnang - okginnang, gnang - ginnang, neng∙gnok - neng∙ginnok, namgnirang - namginnirang, gni - ginni.

 v)             / bl /:

A∙we - Am∙beng: beng∙b’lok - beng∙bilok, b’lek bil∙chek - bil∙ek bil∙chek, b’laka - bilaka.

vi)         sn /:

A∙we - Am∙beng: sninga - sinninga, sroa snama - srua sinnama, wa∙al snama - wa∙al sinnama, snare - sinnari, sinnaru; snila - sinnila, sinnilla, sneng - sinneng.

 vii)         mn /:

A∙we - Am∙beng:  mnio - minnio, minniu, cha∙mnoka - cha∙minnokga.

  viii)      pl /:

A∙we - Am∙beng: p’lak - pilak.

 ix)   / tl / aro ml /:

A∙we - Am∙beng: nam’long (naked)- namilong; kum’long kut’long - kumilong kutilong; kum’leng sut’leng - kumileng sutileng; t’long t’long ga∙akonbaa - tilong tilong ga∙akkonba∙a.

 

    14.                       A∙chik standard-o /w/ oikorni bidingo:

          A∙chik standard-o, /w/ oikorni bidingo jakkalna nanga gita gam∙gipa ku∙rango jakkalgijagiparango Am∙bengo seanio jakkalode nambatgen. Angni chanchiani gita standard literature-o mitam kattarango, je A∙we ku∙rangon dipththong / au / ni sulo gam∙anga uarango /w/ oikorko jakkaljaha. Jekai, namnaua, aua aro mikaua. Indiba bang∙a changon Am∙beng sulo, ia kattarang on∙tisa dingtanga. Uni gimin Am∙bengo seanio, /w/ oikorko jakkalna nange nika. Mesokanirang:

A∙we - Am∙beng: namnaua - namnuwa; man∙aua - man∙nauwa, man∙nuwaaua - auwa, abuwaabua; dongtoa - dongtuwadongtua, ga∙sua - ga∙suwa; guala - guwala, giala.

 

    15.                       / r / aro / / oikorrangni bidingo:

Ia / / aro / i / oikorrangon adita manderang jaja∙anio chagrongronga. Uni gimin, kattani bon∙kamao ba katta tongni bon∙achipakde (ending-o) /r/-ni pal /l/-koan jakkalna nanga. Uandakgipa kattarangko chanchiaton, adita A∙chik ku∙o kattani bon∙achipak /r/-ko jakkalgipa Bengali ba Assamese kattaoni ong∙rongbata ine nikna gita man∙a. Jekai oikor ba oikorrang (A∙we). Indiba Am∙bengo oikol ine jakkalo nambegen. Am∙bengni ku∙rango, / r / aro / / joljol apsan dongna nangon, / lr / dongna amma indiba / rl / ong∙na amrongja. Mesokani: Oikolrang ong∙na man∙a indiba oikorlang ong∙na man∙ja, oikorlang ine seode ortoan gima∙aha. Apsan dake, bichal (bichar ong∙ja)

 

    16.                       Ge∙sa oikorko ge∙gni joljol ong∙na kragipani bidingo:

Ia / l /, / m / aro / n / oikorko ge∙gni joljol jakkalna nanggipao changgni jakkaloan nambatgen, ine nambatnika. Jekai, pallonga (palonga) aro pallaming (palaming). Ia ge∙gni joljol consonant oikorko totna nanga gita dakgiparangko namen chanchirimna nangenga: namma - nama, chonna - chona, aro ama - amma.

 

    17.                         Rakani ja∙man consonant oikorni sul dongchapani bidingo:

Ian dingtangmancha jinma chanchirimna nangani. A∙we raka totani bewaloan ja∙rikangkugenma ma Am∙beng bewalo dingtang ja∙rikgen? Angni nikanio Am∙beng bewalo dingtang tario nambatgen. Rakani ja∙man consonant-ni sul gam∙chapani donggipa∙ode, Am∙beng bewalo rakani ja∙manba rakana skang donggipa oikorkon jakkalo namgen. Mesokatani: chol∙engko - chol∙leng [chol∙-leng], pil∙engko - pil∙leng [pil∙-leng], man∙ako - man∙na [man∙-na], chon∙ako - chon∙na [chon∙-na], ram∙ako - ram∙ma [ram∙-ma] aro nom∙ako - nom∙ma [nom∙-ma].

 

    18.                       English ku∙sikoniko ra∙srogipa kattarangni bidingo:

Bilsi 2000-na skang, bang∙a A∙chik songrangon poraia skia dongjachim. Poraia skia dongja∙ani a∙selo je kattarangan A∙chik ku∙o dongjachim, English ba British-rangni ku∙siko agan∙paon name gam∙atna changjaha aro an∙tangni man∙atangosa jakkalska∙aha. Indake gam∙atna changjaenba man∙atango agananian da∙o A∙chik ku∙siksa ong∙skabaaha. Mesokani:

English  ® Am∙beng: half pant - happen; long pant - rongpen, longpen; lasker - ruskol, rusikkol; lamp - lem; lantern - lentin; sandal - sendil; bottle - botil, botol; cycle - saikel; busy - biji; petrol - petdrol aro uandakgiparang.

Agangimin gita bilsi 2000-na skango, an∙chingni ma∙gitcham-pagitchamrangni aganba∙aniko Am∙beng ku∙sik ine ra∙chakanide krabea. Indiba ia da∙o chasong gitalo gipin ku∙sikrangoniko ra∙srogipa aro ra∙chapgipa kattarangko mongsongbate English ku∙oniko Am∙beng ku∙tangona gam∙atdrae jakkalja∙ode nambata aro krabata, maina ia chasongo uigipa bang∙aha, aro knanaba knadika. Chasong gitchamo, rua jarugipa mande gitchamrangni poraia skia dongja∙enba gam∙atna changgijaniko ma∙sichake ra∙chakna kra∙a. Indiba chasong gitalo gipin English kattarangko Am∙beng ong∙atdrajaode nambata. Bebean A∙chik kattarango / f / oikor dongja indiba ia chasongo gam∙atna man∙jaomangba seaniode english katta asolko seoan nambata.

Pa. Jesse Jamesni YouTube-o ku∙rangko on∙aniko anga namnikbea. Ua agana, je katta∙an an∙ching Am∙beng ku∙siko dongja, ua kattarangko Am∙bengona gam∙drakatanide namja, kraja, knadika aro ong∙ja. Indake Am∙bengo donggijagipa kattako, Am∙bengchi gam∙drakate segenchimode rokkom rokkom neng∙nikanirangko chagrong∙motgen. Jekai, picnic-ko saoba pitmit, sakgipinra pikmit, petnit, pitnit ine rokkomario agangen aro segen. Aeroplane-kora aeruplane, eruplen, iruplen aro saobara iruplain ineba seskagen. Facebook-kora mitamrang pesbuk, pisbuk, Facebuk, pesbook inerang. Mobile-ko mubel, moobel, nudel, mudel, mibel, mibail aro rokkomari an∙tangni namnikatango. English-kora mitamrang engra, inglis, englis, englisit, inglisit, aro uandake namnikatango setokaigen. Indake gipin ku∙sikoniko, ku∙tangona jakkaldrae seode, bang∙a man∙dikbeani dongchongmotgen. Jekai kosako medokatgiparang gita picnic, aeroplane, facebook, mobile aro english inean gam∙atna aro lekkao sena nangchongmota. Uni gimin, Am∙bengo donggijagipa kattakode ku∙sikgipinni gam∙atani suloan baibai gam∙atna aro sena nangchongmota. Skango, chasong gitchamni adita gam∙drakatako ra∙chakana agre ia chasongode gam∙drakate jakkalna nangchongmotja.

An∙chingni sea jotanio, ku∙tango katta dongjagenchimode asol english kattakon jakkalna nanga aro english-ko jakkalchanirango aro sechapgiparango hyphen (-)-chi dingtangate (separate ka∙e) sena nanga. Jekai ia article-o segimin gita, chong∙mot english kattao A∙chik ku∙ko ra∙chapa ba jakkalchapa dongode, hyphen-ko jakkalaha. Kosako angni segiminko mesokatenga: dialect-o, literature-o, dialect-rangni, society-ko, phonetics-rangko, simple-o, proposal-rangko, sound-ko, vowel-gri aro gipinrang. Ua indake seon niaba nitoa aro porainaba poraitoa.

Maikai Am∙bengo sena jotna nanga jinma chanchirimosa, namgipa bite nanggen. Ong∙jaode an∙tangtangni namnikatangosa setokaigen, aro ian poraina miksulbeani ong∙gen. Am∙beng ku∙sik b’longen apala, aro uarang gimikkon galchangjana ripingnade je jol gimik biapon Am∙beng deritchurang donga, ua Am∙bengrang re∙bachimonge chanchirimna nanga.

 



© 2024 Talen Robert M. Sangma


My Review

Would you like to review this Chapter?
Login | Register




Share This
Email
Facebook
Twitter
Request Read Request
Add to Library My Library
Subscribe Subscribe


Stats

87 Views
Added on June 30, 2024
Last Updated on June 30, 2024


Author

Talen Robert M. Sangma
Talen Robert M. Sangma

North Tura, Tura, West Garo Hills, Meghalaya, Tura, India



About
Let something inside of you emerge through the sincere effort you make. Currently pursuing a PhD in Chemistry at IISER more..

Writing