![]() Am∙beng ku∙sikni dingtangani aro maikai oirkorrangko seani aro gam∙atani - Chanchirimanina seaniA Chapter by Talen Robert M. SangmaA∙chikrangni ge 12
dialect-oni, Am∙beng ku∙sikba kotoksa ong∙paa aro jelbra
jelsubatgipaba ong∙a. Indake jelbata aro apala biaprango pripra∙ani kri,
Am∙beng ku∙sik ganda∙an jolgipinoni adita katta aganbewalrango dingtanggrika
indiba ma∙sigrikaia. Ia kan∙dikgipa seanio, ia Am∙beng jolgipinnoni dingtanggrikako
janapna mangsongja indiba adita Standard A∙chik literature A∙we ku∙sikoni
dingtanggrike aganbewal kattarangkosa janapna mangsonga. Ia A∙we dialect-kosan
A∙chik literature-o ra∙chakani a∙selo, Am∙beng ku∙sik aro gipin dialect-rangni
aganbewalrangde ta∙raken gima∙angengaha maina jean joltangni kotoktangni ku∙o
golpoa uamangde poraia skia dongja ine chonnikaniko
chagrongronga. Ia indake joltangni ku∙ko aganon onchepako man∙ani a∙selan,
bang∙a poraia skia donggipa aro dal∙drobaenggipa damberangba A∙we dialect-kosan
jakkalbataienga. Indiba 2018 bilsioni, Am∙bengni dedrang su∙drang ku∙siktangko
gamchatnike aro ma∙ambini ku∙bisringko ripingna ja∙ku de∙chakatengaha. Ian
jatna aro Am∙beng deritchurangna katchabeani ong∙a, maina Am∙beng ku∙ni man∙e
cha∙ani tangkamgen. Iako aganengon, gipin A∙chik dialect-rangba jekai Atong aro Rugarangba dialect-tangko
ripingna ja∙ku de∙na nangengaha.
Iano, Am∙beng aganbewalni A∙weoni adita
dingtanganiko janapna sikbea aro ian Am∙beng Literature Society-ko
kulianinaba dakchakbeani ong∙gen ine anga ka∙donga. Ia dingtanganiko angni
seanirang ra∙chakgimin standard Am∙beng kattarang ong∙ja indiba Am∙beng ku∙ko
segatanio aro ripinganiona maikai niam gita ja∙rike sena jotna man∙gen
an∙tangni chanchianikosan ku∙rang on∙ani ong∙enga. Iano angni seani aro
janapani iako ja∙rikchongmotna nanga ine mangsongja indiba jinma damsan
skorangko dondime chanchianinasa seani ong∙a. Hai an∙ching jinma namdapatanina
chanchirimna. [Am∙beng dialect-chi seako ia link-oniko poraina man∙gen: Am∙beng ki∙sikni
dingtangani aro maikai oirkolrangku sina nanga - Chanchirimani (Am∙beng
version)]
Anga
garo grammar, english grammar aro phonetics-rangko ma∙sibreja, aro altugipa
(simple-o) seaniosan janapaiaha. Saoba grammar-rango aro phonetics-o ning∙tubee
ma∙sigiparangko ia Am∙beng literature society-na namdapatna kim∙kro ka∙na
nangchongmota. Joljol adita angni nikanirangko aro chanchianiko ku∙rangko
(proposal-rangko) niangskana:
1. /eng/ ® /ong/: Bang∙bata ong∙enggipa kattarangon
(progressive-rango) jeon A∙we ku∙siko /eng/
katta tongko jakkala, Am∙beng ku∙ode /ong/
ong∙skaa. Mesokna gita: A∙we -
Am∙beng:
re∙angenga - ri∙angonga, hi∙angonga;
Cha∙enga - Cha∙onga; Ringenga - ringonga
2. /s/ ® /h/: Am∙bengo /s/
oikorni palo /h/ oikorko jakkalrongbata. Indiba da∙ororo chasong
gitalni Am∙bengrang /s/-koan jakkalbatengaha aro /s/-ni
palo /h/-ko jakkalanikode mande gitchamni agananikosan knana
man∙engaha. Bang∙bata
kattarangon A∙we katta jangchirango /s/ gnang jakkalgipa∙o, Am∙bengode /h/ oikorkosa jakkalska∙a.
Indiba adita A∙we kattao /s/ oikorchi a∙bachengipa kattarangode /h/
oikorko jakkalronggijaniko bang∙a kattarangko nikna aro knana man∙a. Mesokna
gita: A∙we
- Am∙beng: saksa - akha;
taningsa - taningha; damsa - damha; sakanti - akganti;
paningsa - paningha.
3. /r/ ® /h/: A∙weo adita
/r/ oikorchi a∙bachenggipa kattarango Am∙bengode /h/ oikorko
jakkalska∙a aro mitam jolrango /r/ oikorko ra∙gala ba jakkalskaja. Ia
indake agananiko mande gitchamni aganakosan knarongengaha. Mesokani: A∙we -
Am∙beng: re∙bo - hi∙bu, i∙bu; re∙angjajok
- hi∙angjajok, i∙angjajok,
4. /chi/ ® /cha/ ba /i/ ® /a/: Adita
kattarango, A∙weo /chi/ katta tongni palo, Am∙bengo /cha/ katta
tongko jakkalskabatronga. Minggipin dake talatska∙ode, A∙weo /i/ oikorni
palo Am∙bengchi /a/ oikorko jakkalska∙a. Mesokani: A∙we -
Am∙beng:
Bachina - bachana; nokchina - nokchana;
skulchi - sikkulcha; maichi -
maicha, maiacha, ma∙cha, mu∙cha.
5. /an/ ® /in/: A∙weo /an/ katta
tongo, Am∙bengode /in/ katta tongko jakkalskabatronga. Mitam kattarango
/in/-na skang raka dongronge golpoanikoba mande gitchamrang baksa
golpogriko knana man∙a, indiba saljolbrakange agananikoba knarongtaia. Mitam
kattarango je A∙we kattaoan /an/-na skang vowel donga, ua kattarangode
/an/-ni mikkango vowelko jakkalskagijaba agananiko knana man∙skataia. Mesokani: A∙we -
Am∙beng: nokchianba - nokcha∙inba,
nokchainba, [nokchan ( ¡ano A∙weni i-ko
jakkalsaja)]; ba∙raan - ba∙ra∙in; tampian -
tampi∙in; bachinan - bachana∙in; na∙an - na∙a∙in, na∙ain.
6. /e/ ® /i/ ba /e/ ® /h/: A∙weni /e/
oikoro, Am∙bengo /i/ oikorko jakkalska∙a. /e/ oikorchi katta
a∙bachenganio, Am∙bengo /h/ oikorchiba a∙bachengskaa. Mesokani: A∙we -
Am∙beng: gume - gumi; name -
nami; ki∙me - ki∙mi; meja∙o
- mija∙o, ong∙e - ong∙i; re∙a - ri∙a, hi∙a; te∙brong
bite - ti∙brong biti;
lekka sea - rekka sia; on∙dimkal∙e -
hon∙dimkal∙i; mande - mandi; de∙ona
- di∙ona; e∙king - i∙king, hi∙king, ri∙king;
na∙ade -na∙adi; me∙a
(male, bamboo shoot) - mi∙a; e∙sal
- hi∙sal, i∙sal; eng∙a
- heng∙a; enggok ra∙a - henggok
ra∙a. 7. /o/ ® /u/:
Am∙bengo, /o/-ni palo
/u/-ko jakkalska∙a. Mesokani: A∙we -
Am∙beng: boning - buning; do∙o
- du∙u; soa - sua; kotip
- kutip; kotok - kutok; mosa
- musa; re∙so - ri∙su, hi∙su,
i∙su; ianoan - ianu∙in, ianuin; do∙bok
- du∙mok; hoe - hu∙i, u∙i; roa
- rua; rorama - rurama, ruamma,
(hi∙ramma); goe - gui; poraia
- puraia, momin - mumin; sosima
- susima, chusima; ripoa -
ripbua.
8. /a/ ® /h/: A∙we ku∙o,
/a/ aro /e/ oikorchi a∙bachenggipa kattarang, Am∙bengo /h/ oikor
gnang a∙bachengskaanirangko mande gitchamrangrangni agananiko knana man∙a.
Bang∙a Am∙beng kattarangon /h/ oikorchi a∙bachenganiko nikrongbata aro
A∙weo /h/ oikorchi a∙bachenggipa kattarang komibea. Indiba da∙ororode, /h/
oikorchi a∙bachengani kattarangko mande gitchamrangni agananinirangna agre,
chasong gitalni aganani komibeengaha. Mesokani: A∙we -
Am∙beng: A∙ba - ha∙ba; a∙a
- ha∙a; ola - hola; an∙senga
- han∙senga, a∙bri - ha∙bri; a∙chik
- ha∙chik; an∙ching - han∙ching; on∙dima
- hon∙dima; anga - hanga
(wa∙alo jakko hanga); am∙a - ham∙a; ang∙ke
- hang∙ki, ang∙ki; on∙a
�" hon∙a, ron∙a.
9. /rang/ ® /drang/ ba
/simang/ ®/ong/: A∙weo /rang/
katta tongko, plural-na jakkala. Indiba Am∙bengo mandena, matburingna aro
sambolrangna /drang/, aro mandenasan /ong/ katta tongko, pluralna
jakkalska∙a. Mesokani: A∙we -
Am∙beng: manderang - mandidrang,
mandirang; do∙oran - du∙udrang,
na∙simang, na∙mang - na∙song, no∙ong;
matchurang - masudrang; na∙simangba
- no∙ongba; me∙chikrang - mi∙chikdrang,
mi∙chikkarang.
10. /u/ ® /i/: Adita
bang∙a kattarangon A∙weni /u/ oikorko jakkalanio, Am∙bengo /i/
oikorko jakkalska∙anirangkoba nikna man∙a. Mesokani: A∙we -
Am∙beng: ku∙sik - ki∙sik; butchuma
- bitchima; bimung - biming;
ga∙subebea - ga∙sibibia. 11. /t/ ® /d/: A∙weo /t/ oikorgnang agangipakk adita
Am∙beng kattarango /d/ oikorko jakkalska∙anirangko nikna gita man∙a.
Mesokatani: A∙we
- Am∙beng: dingtang - dingdang; dingtang dingtang, dingtang
gatang - dingdang dingdang, dingdang gadang;
12. Mitam
oikorko mitam kata tongo jakkalgijani bidingo: A∙weo, A∙we
ku∙sikni agana ku∙rang gita aro phonetics-ni gita mitam oikorko seanio
jakkalja. Indiba ua je oikorkoan A∙we kattarango jakkaljachim (galachim),
Am∙bengo seaniode jakkalna ba ra∙gatna nanga ine anga chanchia aro jakkalchina
janapaniko dakna ska. Ua oikorrangko Am∙bengoba jakkalgija seode,
knatobegipa mitam Am∙beng jolni aganbewal kattarangde
gima∙angkugen. Ua ka∙mao mesokgimin gita segenchimode asol ku∙rango segiminko
name poraina man∙a aro ia ripinganiba ong∙gen. Uandake segenchimode katta tongrangkoba
(syllable-koba) name bakna altubata. Mesokanirang: i) k ® (k +
g) ® kg: A∙we -
Am∙beng: mikil - mikgil;
raka - rakga; riking - rikging;
kata - katda; ga∙aka -
ga∙akga; baka - bakga, simsaki -
simsakgi, sakanti - akganti, cha∙toka -
cha∙tokga. ii) p ® (p +
b) ® pb: A∙we -
Am∙beng: janapa - janapba;
sapa - sapba; a∙bachenggipa -
ha∙bachenggipba, a∙bachenggipba; nangchapa -
nangchapba, ripia - ripbia; iii) t ® (t + d) ® td: A∙we -
Am∙beng: talata - talatda;
on∙ata - on∙atda, hon∙atda,
ron∙atda; chotalata - chutalatda,
mitam - mitdam; be∙ata (break)
- bi∙atda; bi∙ata (request) - bi∙atda.
13. Vowel
oikorgri katta tongni bidingo: Standard
A∙chik literature-o katta tong (syllable), vowel oikorgri dongna man∙ja. Vowel
oikorgri katta tong dongna man∙jagenchimoba, mitam kattarangode vowel-ko
jakkalgija seaniko nikanio, anga gisiktango chanchironga. Mitam
kattarangora (jekai, skatang, skia...), maina katta tongo vowel-gri
jakkala? Indake chanchienba, ua kattarangko ta∙rake agana, ba
ka∙sinkale agana aro ta∙rakprete agana dake nitaitaion ku∙rangoniko
on∙titi dingtanganiko ma∙sirikna man∙aha. Je kattaoan, ta∙rakale aganengo ua
vowel-ni ku∙rangko (sound-ko) knasraprikgija gita dakpile ta∙raka, uandakgipa
kattarango (cha∙mnoka, seng∙gnang, jakskil)
vowel /i/ oikorko jakkaljaha aro vowel-gri gita nikaiaha. Ua jeni
jatchion vowel-ko jakkalja, uarangara: sp, st, sk, gn, bl, mn, bl, tl,
ml, aro sn ong∙a. Ia oikor ge∙gniprakni jatchio vowel / i /
oikorni gam∙a ta∙raka aro ta∙rake aganako kna∙aiode, vowel dongja ine
chanchiman∙aia. Indiba uandakgipa kattarangko, ka∙sine agantaitaie niode
consonant oikor ge∙gnini jatchio oikor / i / donga ine namen
ma∙sia. Indiba ta∙rake gam∙atna nangani a∙sel standard literature-o / i /
oikorko consonant ge∙gnini jatchio jakkaljaha. Indiba
A∙weo mitam ta∙rake gam∙giparango single apostrophe-ko jakala, jekai p’lak,
aro b’laka. Ka∙sine poraiode p’l aro b’l consonant-ni
jatchio single aposthophe-ni palo /i/ donganiko uina man∙na, indiba gam∙ani sul
ta∙raka. Indiba Am∙bengode jatchio vowel / i /
oikorko jakkaloan namgnirarang bang∙gen. Am∙beng
ku∙o, bang∙a kattaoan agansotongani bang∙a. Indiba uandakgipa kattarangode
Am∙beng ku∙o ka∙sine aro ta∙rakgija agananiko knarongbata. Uni gimin uandakgipa
kattarango jeon standard A∙chik literature-o oikor ge∙gnini jatchio /i/
oikorko jakkaljachim, Am∙bengo sea jotaniode jakkaloan nambata aro altubata,
aro bang∙a namgnirang donggen ine ka∙donga. Mesokanirang: i) / sk /: A∙we -
Am∙beng: skia - sikkia, ska
(want) - sikga, sko - sikko, sku
- sikku, skroka - sikkrokga, skapong
(kosak) - sakgapong, da∙skari - da∙sikkari, skatang
- sikgatang, skang - sikkang,
ja∙skil - ja∙sikkil. ii) / st /: A∙we -
Am∙beng: stua - sittua, stapa
- sittapba, stonga - sittonga.
iii) / sp /: A∙we -
Am∙beng: spronga, sponga
- sippronga, sipponga, an∙spo
moa - an∙sippo moa, spaka (unpleasant taste;
push) - sippakga, cha∙spa ringspa
- cha∙sippa ringsippa. iv) / gn /: A∙we -
Am∙beng: seng∙gnang - seng∙ginnang,
okgnang - okginnang, gnang
- ginnang, neng∙gnok - neng∙ginnok,
namgnirang - namginnirang, gni
- ginni. v) / bl /: A∙we -
Am∙beng: beng∙b’lok - beng∙bilok, b’lek bil∙chek
- bil∙ek bil∙chek, b’laka
- bilaka. vi) / sn /: A∙we -
Am∙beng: sninga - sinninga,
sroa snama - srua sinnama, wa∙al snama
- wa∙al sinnama, snare - sinnari, sinnaru; snila
- sinnila, sinnilla, sneng
- sinneng. vii) / mn /: A∙we -
Am∙beng: mnio - minnio, minniu,
cha∙mnoka - cha∙minnokga.
viii) / pl /: A∙we -
Am∙beng: p’lak - pilak. ix) / tl /
aro / ml /: A∙we -
Am∙beng: nam’long (naked)- namilong; kum’long
kut’long - kumilong kutilong; kum’leng
sut’leng - kumileng sutileng; t’long t’long
ga∙akonbaa - tilong tilong ga∙akkonba∙a.
14. A∙chik
standard-o /w/ oikorni bidingo: A∙chik
standard-o, /w/ oikorni bidingo jakkalna nanga gita gam∙gipa ku∙rango
jakkalgijagiparango Am∙bengo seanio jakkalode nambatgen. Angni chanchiani gita
standard literature-o mitam kattarango, je A∙we ku∙rangon dipththong / au /
ni sulo gam∙anga uarango /w/ oikorko jakkaljaha. Jekai, namnaua, aua
aro mikaua. Indiba bang∙a changon Am∙beng sulo, ia kattarang on∙tisa
dingtanga. Uni gimin Am∙bengo seanio, /w/ oikorko jakkalna nange nika.
Mesokanirang: A∙we -
Am∙beng: namnaua - namnuwa;
man∙aua - man∙nauwa, man∙nuwa; aua - auwa,
abuwa,
15. / r /
aro / l / oikorrangni bidingo: Ia / r /
aro / i / oikorrangon adita manderang jaja∙anio chagrongronga.
Uni gimin, kattani bon∙kamao ba katta tongni bon∙achipakde (ending-o) /r/-ni
pal /l/-koan jakkalna nanga. Uandakgipa kattarangko chanchiaton, adita
A∙chik ku∙o kattani bon∙achipak /r/-ko jakkalgipa Bengali ba Assamese
kattaoni ong∙rongbata ine nikna gita man∙a. Jekai oikor ba oikorrang
(A∙we). Indiba Am∙bengo oikol ine jakkalo
nambegen. Am∙bengni ku∙rango, / r / aro / l /
joljol apsan dongna nangon, / lr / dongna amma indiba / rl /
ong∙na amrongja. Mesokani: Oikolrang ong∙na man∙a
indiba oikorlang ong∙na man∙ja, oikorlang ine
seode ortoan gima∙aha. Apsan dake, bichal (
16. Ge∙sa
oikorko ge∙gni joljol ong∙na kragipani bidingo: Ia / l /,
/ m / aro / n / oikorko ge∙gni joljol jakkalna nanggipao changgni jakkaloan
nambatgen, ine nambatnika. Jekai, pallonga (
17. Rakani
ja∙man consonant oikorni sul dongchapani bidingo: Ian dingtangmancha jinma chanchirimna nangani. A∙we raka totani bewaloan
ja∙rikangkugenma ma Am∙beng bewalo dingtang ja∙rikgen? Angni nikanio Am∙beng
bewalo dingtang tario nambatgen. Rakani ja∙man consonant-ni sul gam∙chapani
donggipa∙ode, Am∙beng bewalo rakani ja∙manba rakana skang donggipa
oikorkon jakkalo namgen. Mesokatani: chol∙engko - chol∙leng [chol∙-leng],
pil∙engko - pil∙leng [pil∙-leng], man∙ako - man∙na [man∙-na],
chon∙ako - chon∙na [chon∙-na], ram∙ako - ram∙ma
[ram∙-ma] aro nom∙ako - nom∙ma [nom∙-ma].
18. English ku∙sikoniko ra∙srogipa kattarangni bidingo: Bilsi 2000-na skang, bang∙a A∙chik songrangon poraia skia dongjachim.
Poraia skia dongja∙ani a∙selo je kattarangan A∙chik ku∙o dongjachim, English ba
British-rangni ku∙siko agan∙paon name gam∙atna changjaha aro an∙tangni
man∙atangosa jakkalska∙aha. Indake gam∙atna changjaenba man∙atango agananian
da∙o A∙chik ku∙siksa ong∙skabaaha. Mesokani: English ® Am∙beng: half pant - happen; long pant - rongpen, longpen;
lasker - ruskol, rusikkol; lamp - lem; lantern - lentin; sandal - sendil;
bottle - botil, botol; cycle - saikel; busy - biji; petrol - petdrol aro
uandakgiparang. Agangimin
gita bilsi 2000-na skango, an∙chingni ma∙gitcham-pagitchamrangni aganba∙aniko
Am∙beng ku∙sik ine ra∙chakanide krabea. Indiba ia da∙o chasong gitalo gipin
ku∙sikrangoniko ra∙srogipa aro ra∙chapgipa kattarangko mongsongbate English
ku∙oniko Am∙beng ku∙tangona gam∙atdrae jakkalja∙ode nambata aro krabata,
maina ia chasongo uigipa bang∙aha, aro knanaba knadika. Chasong gitchamo, rua
jarugipa mande gitchamrangni poraia skia dongja∙enba gam∙atna changgijaniko
ma∙sichake ra∙chakna kra∙a. Indiba chasong gitalo gipin English
kattarangko Am∙beng ong∙atdrajaode nambata. Bebean A∙chik kattarango / f / oikor dongja indiba ia chasongo
gam∙atna man∙jaomangba seaniode english katta asolko seoan nambata.
Pa. Jesse
Jamesni YouTube-o ku∙rangko
on∙aniko anga namnikbea. Ua agana, je katta∙an an∙ching Am∙beng ku∙siko dongja,
ua kattarangko Am∙bengona gam∙drakatanide namja, kraja, knadika aro
ong∙ja. Indake Am∙bengo donggijagipa kattako, Am∙bengchi gam∙drakate
segenchimode rokkom rokkom neng∙nikanirangko chagrong∙motgen. Jekai, picnic-ko saoba
pitmit, sakgipinra pikmit, petnit, pitnit ine rokkomario agangen aro
segen. Aeroplane-kora aeruplane, eruplen, iruplen aro saobara
iruplain ineba seskagen. Facebook-kora mitamrang pesbuk, pisbuk,
Facebuk, pesbook inerang. Mobile-ko mubel, moobel, nudel, mudel,
mibel, mibail aro rokkomari an∙tangni namnikatango. English-kora mitamrang
engra, inglis, englis, englisit, inglisit, aro uandake namnikatango
setokaigen. Indake gipin ku∙sikoniko, ku∙tangona jakkaldrae seode, bang∙a
man∙dikbeani dongchongmotgen. Jekai kosako medokatgiparang gita picnic,
aeroplane, facebook, mobile aro english inean gam∙atna aro
lekkao sena nangchongmota. Uni gimin, Am∙bengo donggijagipa kattakode
ku∙sikgipinni gam∙atani suloan baibai gam∙atna aro sena nangchongmota. Skango,
chasong gitchamni adita gam∙drakatako ra∙chakana agre ia chasongode gam∙drakate
jakkalna nangchongmotja. An∙chingni
sea jotanio, ku∙tango katta dongjagenchimode asol english kattakon jakkalna
nanga aro english-ko jakkalchanirango aro sechapgiparango hyphen (-)-chi
dingtangate (separate ka∙e) sena nanga. Jekai ia article-o segimin gita,
chong∙mot english kattao A∙chik ku∙ko ra∙chapa ba jakkalchapa dongode,
hyphen-ko jakkalaha. Kosako angni segiminko mesokatenga: dialect-o,
literature-o, dialect-rangni, society-ko, phonetics-rangko, simple-o,
proposal-rangko, sound-ko, vowel-gri aro gipinrang. Ua indake seon niaba nitoa
aro porainaba poraitoa. Maikai
Am∙bengo sena jotna nanga jinma chanchirimosa, namgipa bite nanggen. Ong∙jaode
an∙tangtangni namnikatangosa setokaigen, aro ian poraina miksulbeani ong∙gen.
Am∙beng ku∙sik b’longen apala, aro uarang gimikkon galchangjana ripingnade je
jol gimik biapon Am∙beng deritchurang donga, ua Am∙bengrang re∙bachimonge
chanchirimna nanga. © 2024 Talen Robert M. Sangma |
Stats
87 Views
Added on June 30, 2024 Last Updated on June 30, 2024 Author![]() Talen Robert M. SangmaNorth Tura, Tura, West Garo Hills, Meghalaya, Tura, IndiaAboutLet something inside of you emerge through the sincere effort you make. Currently pursuing a PhD in Chemistry at IISER more..Writing
|